Sąd Apelacyjny w Białymstoku

26 września 2024 r. Sąd Apelacyjny wydał wyrok w sprawie I ACa 1858/23 o zobowiązanie pozwanej (córki i siostry powódek) do złożenia oświadczenia o wyrażeniu zgody na ekshumację i przeniesienie zwłok zmarłego (męża i ojca stron) do oddzielnego grobu na cmentarzu.

Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódek (żony zmarłego i jego dwóch córek) od wyroku Sądu Okręgowego, który oddalił powództwo w całości.

Z opublikowanego niedawno uzasadnienia tego wyroku możemy przeczytać, że Sąd Apelacyjny podzielił w całości ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu I instancji, przyjmując je za własne. Z ustaleń tego Sądu wynikało zaś, że zmarły 30.12.2017 r. M.J był mężem powódki H.J., z którą miał troje dzieci: pozwaną H.D. oraz powódki B.W. i G.S. Został on pochowany we wspólnym grobie ze zmarłym wcześniej swoim zięciem A.D. (mężem pozwanej H.D.). Stosunki między pozwaną a jej matką i siostrami zaczęły się psuć od marca 2019 r., kiedy to powódka B.W. zleciła wykonanie na płycie nagrobnej grobu ojca napisu z imieniem i nazwiskiem powódki H.J. Pozwana H.D. była temu przeciwna, co skutkowało złożeniem przez nią zawiadomienia o popełnieniu czynu zabronionego polegającego na zniszczeniu płyty nagrobnej. Jednocześnie odmówiła pochowania matki w miejscu pochówku ojca. Nie wyraziła też zgody na ekshumację ojca.

Sąd Okręgowy powołując się na treść art. 15 ust. 1 w zw. z art. 10 ust. 1 ustawy z 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. z 2015 r. poz. 2126) wyjaśnił, że ekshumacja zwłok może być dokonana na umotywowaną prośbę osób uprawnionych do pochowania zwłok, za zgodą właściwego inspektora sanitarnego, przy czym osobami uprawnionymi są m. in. małżonek i zstępni zmarłego. W przypadku zgodnego wniosku osób uprawnionych sprawa jest rozpoznawana jako sprawa administracyjna, natomiast w sytuacji wystąpienia pomiędzy nimi sporu otwiera się droga sądowa do rozstrzygnięcia o braku zgody na ekshumację przez pryzmat przepisów o ochronie dóbr osobistych. Realizacja tego następuje w formie powództwa o zobowiązanie innej osoby uprawnionej (a sprzeciwiającej się ekshumacji) do złożenia oświadczenia woli wyrażającego na to zgodę na podstawie art. 23 i 24 k.c. w zw. z art. 64 k.c. w zw. z art. 1047 § 1 k.p.c.

Sąd Okręgowy odnosząc się do treści art. 23 k.c. i objętego zakresem tego przepisu dobra osobistego w postaci kultu pamięci po zmarłej bliskiej osobie, implikującego m.in. prawo do pochowania zwłok, ich przeniesienia lub ekshumacji, wybudowania nagrobka i ustalenia na nim napisu, odwiedzania i pielęgnacji grobu, odbywania ceremonii religijnych, stwierdził, że prawo do sprawowania kultu osoby zmarłej jest przedmiotem ochrony prawnej, natomiast przesłanką tej ochrony jest naruszenie dobra osobistego podmiotu tego prawa. Żądanie ekshumacji jest więc objęte tą ochroną, jednak może być skutecznie dochodzone dopiero wówczas, gdy szczególne względy ochrony dóbr osobistych za tym przemawiają.

Mając to wszystko na względzie, Sąd I instancji uznał, że powódki nie udowodniły okoliczności uzasadniających zobowiązanie pozwanej do wyrażenia zgody na przeniesienie zwłok ojca do oddzielnego grobu na cmentarzu. Głównym argumentem powódek była bowiem wola powódki H.J. (żony zmarłego), by zostać pochowaną we wspólnym grobie z mężem, a to nie stanowiło - zdaniem Sądu Okręgowego - wystarczającej podstawy dla uwzględnienia żądania powódek. Przy ocenie zasadności zgłoszonego powództwa nadrzędne znaczenie miało to, czy prawo powódek do osobistego kultywowania pamięci o zmarłych nie zostało przez pozwaną bezprawnie naruszone. Pozwanej zaś nie można przypisać bezprawnego działania co do pochówku ojca. Takim bezprawnym działaniem nie jest też samo sprzeciwianie się ekshumacji, bo – jak wynikało z twierdzeń pozwanej – jej intencją jest zachowanie kultu zmarłego (szacunek dla pamięci ojca oraz zasada niezakłócania spokoju zmarłego). Powódki nie przedstawiły przy tym żadnych dowodów na obalanie tych twierdzeń i wykazanie faktów przeciwnych.

Sąd I instancji dodał też, że o miejscu pochówku powinna decydować w pierwszej kolejności wola zmarłego, a dopiero w razie jej braku, decyzja w tym względzie mogłaby zostać pojęta przez osoby uprawnione. Pozwana, która zajmowała się ojcem w chorobie, podała zaś, że wolą ojca było złożenie jego zwłok we wspólnym grobie z jej mężem, a powódki nie przedstawiły dowodów podważających wiarygodność tych twierdzeń, co tym bardziej zdaniem tego Sądu przemawiało za oddaleniem powództwa.

Uzupełniając argumentację Sądu Okręgowego i odnosząc się do podniesionych w apelacji powódek zarzutów, Sąd Apelacyjny podkreślił, że ekshumacja jest środkiem wyjątkowym, bardzo daleko idącym, gdyż w powszechnym odczuciu może pozostawać z konflikcie z potrzebą niezakłócania spokoju zmarłych oraz ich najbliższych, dla których ekshumacja może stanowić trudne przeżycie. W związku z tym korzystanie z tego środka, aczkolwiek nie jest całkowicie wykluczone, to może następować jedynie w szczególnych okolicznościach, gdy przemawiają za tym wyjątkowo istotne względy. W ocenie Sądu Apelacyjnego nie jest natomiast szczególną i wyjątkową racją przemawiającą za ekshumacją okoliczność, że obok zmarłego chce także spocząć po śmierci jego małżonka. O dopuszczalności przeniesienia zwłok nie może bowiem decydować interes osoby do tego dążącej. Do tego rodzaju sytuacji może dojść jedynie wówczas, gdy przeniesienie zwłok w inne miejsce jest jedynym sposobem pozwalającym na dalsze sprawowanie kultu pamięci osoby zmarłej przez uprawnionych, który zostaje uniemożliwiony w dotychczasowym miejscu złożenia zwłok. Tymczasem z poczynionych w sprawie ustaleń nie wynikało, by prawo powódek do sprawowania kultu zmarłego męża i ojca było bezprawnie ograniczane przez pozwaną, a zwłaszcza by powódki nie miały możliwości odwiedzania jego grobu. Wręcz przeciwnie, z materiału dowodowego sprawy jednoznacznie wynika, że powódki mają swobodny i nieograniczony dostęp do grobu męża i ojca, z którego nieraz korzystały (m. in. sprzątały połowę płyty nagrobnej, nad zwłokami M.J.). W konsekwencji zdaniem Sądu Apelacyjnego nie istnieją więc żadne przeszkody, w tym zwłaszcza niemożliwe do przezwyciężenia, w kultywowaniu pamięci męża i ojca powódek.

Według Sądu Apelacyjnego okolicznością przemawiającą za ekshumacją nie jest też to, że formalną dysponentką miejsca cmentarnego jest pozwana, nawet jeśli z tego powodu poczuwa się wyłącznie uprawnioną do decydowania o ostatecznym kształcie grobu, a przynajmniej dopóty dopóki miejsce pochówku M.J. jest stosowne, godne i odpowiada miejscowym zwyczajom.

Końcowo Sąd Apelacyjny dodał, że decyzja pozwanej o odmowie pochowania powódki H.J. we wspólnym grobie z M.J. znajdywała także uzasadnienie w wynikającym z art. 7 ust. 1 i 3 wyżej powołanej ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, prawnym zakazie ponownego używania grobu, niebędącego grobem murowanym ani przeznaczonym do chowania urn, przed upływem 20 lat od ostatniego pochówku.

Podsumowując, Sąd Apelacyjny ocenił, że konkluzja Sądu Okręgowego co do braku ziszczenia się przesłanek udzielenia żądnej w pozwie ochrony prawnej na gruncie art. art. 23 k.c. w zw. z art. 24 k.c. w zw. z art. 64 k.c. w zw. z art. 1047 k.p.c. była trafna i nie podlegała korekcie w wyniku kontroli instancyjnej.

Orzeczenie jest prawomocne. Powódkom przysługuje od niego skarga kasacyjna.